Biologische Agentia

Voor levende biologische factoren maakt het Arbobesluit onderscheid in gericht gebruik van micro-organismen en het niet-gericht werken met ziekteverwekkers. Voor de textiel- en tapijtsector zijn alleen de regels voor het niet-gericht werken met biologische agentia relevant. Het Arbobesluit hanteert verder een indeling van biologische agentia in 4 categorieën, waarbij categorie 1 het minst risicovol en categorie 4 het meest risicovol is. Categorie 1 en 2 komen het meeste voor. Zo valt bijvoorbeeld ook legionella in categorie 2. In uitzonderlijke gevallen komen biologische agentia uit categorie 3 en 4 voor. Bij bedrijven in de textiel- en tapijtsector is dit mogelijk bij koeltorens en in oppervlaktewater. Onder ‘inventarisatie’ wordt verder ingegaan op de categorie-indeling.

Voor het niet-gericht werken met categorie 1 agentia is alleen artikel 4.86 van toepassing. Hierin staat dat in deze situaties de grootst mogelijke zorgvuldigheid, ordelijkheid en zindelijkheid in acht genomen moeten worden en de noodzakelijke hygiënische voorzieningen moeten worden getroffen.

Voor het niet-gericht werken met categorie 2, 3 of 4 agentia gelden de volgende voorschriften:

klik op het artikel voor meer informatie

De werkgever is volgens de Arbo-wet ook verantwoordelijk voor het voorkomen van gevaar voor derden. De werkgever moet de veiligheid en gezondheid beschermen van derden die zich in het bedrijf of de onmiddellijke omgeving daarvan bevinden, zoals aannemers, bezoekers en voorbijgangers. Dit is met name van belang in verband met legionella. Het niet naleven van de bepalingen is een overtreding en kan dus door middel van het strafrecht (Wet op de economische delicten) worden vervolgd en bestraft. Bij koeltorens moet de werkgever ook zorgen voor bescherming van de omgeving buiten het bedrijfsterrein tegen blootstelling aan legionellabacteriën. Deze verantwoordelijkheid valt onder de Wet milieubeheer.

Niet-levende biologische factoren
Voor de textiel- en tapijtsector zijn met name de volgende niet-levende biologische factoren van belang: katoenstof en endotoxinen. Voor deze stoffen moeten, net als voor andere toxische stoffen, gezondheidskundig onderbouwde grenswaarden worden afgeleid. Indien er geen wettelijke grenswaarde beschikbaar is, moet een branche- of bedrijfsnorm worden opgesteld of een veilige werkwijze worden vastgesteld.

Voor endotoxinen is momenteel nog geen wettelijke grenswaarde beschikbaar. In 1998 is door de Gezondheidsraad een gezondheidskundige grenswaarde van 50 EU/m3 als 8-uurs tijdgewogen gemiddelde voorgesteld. Deze grenswaarde is echter ingetrokken. In een recent rapport van de Gezondheidsraad (2010) wordt een gezondheidskundige grenswaarde geadviseerd van 90 EU/m3 als 8-uurs tijdgewogen gemiddelde (tgg). Deze kan als basis dienen voor de branche- of bedrijfsnorm.

Ook voor katoenstof is geen wettelijke grenswaarde beschikbaar en dient een branche- of bedrijfsnorm te worden vastgesteld. Bij het opstellen hiervan kan gebruik gemaakt worden van de vervallen MAC-waarde van 0,2 mg/m3 of de waarde zoals in 2010 vastgesteld door de ACGIH van
0,1 mg/m3. Beide waarden gelden als tijdgewogen gemiddelde (tgg) over 8 uur.

Melding beroepsziekten
In artikel 9 van de Arbowet is bepaald dat beroepsziekten gemeld moeten worden bij het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten. Deze melding wordt door de bedrijfsarts gedaan. Deze bepaling is ook relevant als het gaat om beroepsziekten (zoals luchtwegaandoeningen) die veroorzaakt worden door blootstelling aan biologische agentia.

Als werknemers kunnen worden blootgesteld aan biologische agentia dient een risico-inventarisatie en –evaluatie biologische agentia te worden uitgevoerd (RI&E biologische agentia). In deze inventarisatie worden de risico’s voor de medewerkers in kaart gebracht en wordt bekeken of aanvullende maatregelen (bijv. bronmaatregelen, hygiënemaatregelen of vaccinaties) nodig zijn. Op grond van deze RI&E stelt de werkgever een plan van aanpak op.
Voor de uitvoering van een RI&E biologische agentia is informatie nodig over:

• De werkplekken waar mogelijk blootstelling aan biologische agentia optreedt;
• De biologische agentia waaraan men kan worden blootgesteld (inclusief de categorie-indeling);
• De ziekten die mogelijk bij de werknemers kunnen voorkomen;
• Op welke wijze en met welke frequentie de blootstelling optreedt.

Deze informatie moet worden samengevoegd tot een oordeel over de risico’s voor de werknemers. De vraag die namelijk moet worden beantwoord, is of werknemers (in het algemeen of bepaalde risicogroepen in het bijzonder) een risico lopen op ziekten als gevolg van blootstelling aan biologische agentia. Zorg ervoor dat deze beoordeling wordt uitgevoerd of getoetst door een inhoudsdeskundige op dit gebied (arbeidshygiënist en bedrijfsarts).

Voor het inventariseren van de blootstelling aan stof en vezels is het van belang om de risicovolle functies binnen het bedrijf in kaart te brengen. Binnen de tapijt- en textielsector komen stof en vezels met name vrij bij de mechanische processen. Uit metingen blijkt dat de hoogste concentraties stof en endotoxinen gevonden worden bij de volgende processen: balen lossen, mengen van vezels, vernaalden, spinnen, breien, scheren, weven, twijnen, afrollen-opdokken, werk in het ruwdoekmagazijn en zengen. Ook schoonmaakwerkzaamheden kunnen tot een hoge stofbelasting leiden. Dit is met name het geval als het schoonmaken gebeurt met behulp van perslucht en door vegen. Hierdoor wordt het stof niet efficiënt verwijderd, maar verspreid en weer in de lucht gebracht.

Om inzicht te krijgen in hoeverre de blootstelling aan stof en vezels en de daarin voorkomende endotoxinen voldoende beheerst is, kunnen metingen uitgevoerd worden. Voor vezels geldt dat de meetmethode afhankelijk is van het type vezel. Metingen naar (katoen)stof moeten worden uitgevoerd volgens MDHS 14/3 inhaleerbaar stof. Metingen naar endotoxinen moeten worden uitgevoerd volgens NEN-EN 14031, met de aanpassingen van Spaan e.a. (2007).

Bij bedrijven in de textiel- en tapijtsector worden verschillende watersystemen gebruikt, waarin legionellabacteriën zich kunnen vermeerderen en waar blootstelling niet kan worden uitgesloten. De belangrijkste zijn:

• Koeltorens;
• Sproei-installaties voor bevochtiging van materiaal;
• Luchtbevochtigingsinstallaties voor ruimtes (bijv. weverij) middels verneveling;
• Proces / bedrijfswaterinstallatie voor voedingswater, proceswater, hogedrukreinigers, brandslanghaspels, sprinklerinstallatie en luchtbevochtiging.
  Voor deze watersystemen dient een RI&E (Risico-Inventarisatie en –Evaluatie) legionella uitgevoerd te worden en een legionella beheersplan opgesteld te worden.

Voor alle in het bedrijf aanwezige watersystemen die aerosolvorming kunnen veroorzaken wordt een RI&E legionella uitgevoerd. In deze RI&E moeten ten minste de volgende vragen worden beantwoord:

• Wat is de temperatuur of het temperatuurtraject van het water?
• Bevat het systeem dode leidingen?
• Is het systeem (dis)continu in gebruik?
• Wordt het water periodiek (met chemicaliën) behandeld om biologische groei tegen te gaan?
• Bestaan er onderhouds- en / of reinigingsvoorschriften en worden die nageleefd?
• Is er een periodieke controle van de waterkwaliteit en het gehalte aan legionella?
• Wat is het mogelijke verspreidingsgebied van aerosolen?
• Kunnen personen (intern en extern) hiermee in aanraking komen en wie zijn dat; zijn er mensen bij uit groepen met een verhoogd risico?

Met de RI&E moet de werkgever aantonen dat, voor luchtbevochtigingsinstallaties en andere waterinstallaties die water in aerosolvorm in de lucht brengen, het water voortdurend minder dan 100 KVE per liter legionella bevat. Voor koeltorens wordt geen concentratieniveau genoemd.

De RI&E / risicoanalyse kan in eigen beheer uitgevoerd worden of worden uitbesteed aan een externe, onafhankelijk adviserende instantie.

In Arbo-Informatieblad 32 (AI-32: Legionella) zijn twee uitgebreide aandachtspuntenlijsten opgenomen die gebruikt kunnen worden bij het uitvoeren van een RI&E of bij het beoordelen van een RI&E die is uitgevoerd door derden:

• Lijst voor koelwatersystemen en luchtbehandelingssystemen;
• Lijst voor andere industriële watersystemen.

Deze uitgave is te bestellen bij Sdu Uitgevers: www.sdu.nl.

Als uit de RI&E blijkt dat er mogelijk blootstelling aan legionella optreedt, moeten maatregelen getroffen worden, gericht op het voorkómen van groei van legionellabacteriën en het voorkómen of beperken van blootstelling aan legionellabacteriën. Deze maatregelen vormen de kern van het legionella beheersplan. Binnen de sector tapijt en textiel worden de maatregelen zoals beschreven in de voormalige beleidsregels 4.87-a en 4.87-b als maatgevend gehanteerd. Een uitwerking van deze maatregelen is opgenomen onder ‘Oplossingen’.
Naast een beschrijving van de maatregelen dient het beheersplan de volgende informatie te bevatten:

• een systematische beschrijving van de betreffende installatie(s);
• een beschrijving van de kritische aspecten van de installatie(s) met inbegrip van de situaties waarbij er sprake is van stilstand van water in een installatie of delen van een installatie;
• een tekening of schema met de actuele indeling van de installatie inclusief de onderdelen die tijdelijk buiten gebruik zijn;
• een beschrijving van de juiste en veilige werking van het systeem;
• een beschrijving van het reguliere onderhoud en beheer van installaties;
• een overzicht van gegevens over aard en kwaliteit van het water dat wordt gebruikt voor suppletie van de installaties;
• een beschrijving van alle uit te voeren controles, inclusief de controle op de aanwezigheid van legionella (ter controle op de effectiviteit van de maatregelen);
• een overzicht van de actieniveaus die worden gehanteerd (fysisch, chemisch en microbiologisch) waarbij (nood)maatregelen moeten worden getroffen, inclusief een beschrijving van die (nood)maatregelen. Voor luchtbevochtigingsinstallaties en andere waterinstallaties is 100 KVE/l een voorgeschreven actieniveau waarbij maatregelen moeten worden getroffen of bestaande maatregelen moeten worden aangescherpt;
• een beschrijving van de maatregelen die worden genomen bij calamiteiten;
• een logboek, waarin aantekening wordt gemaakt van:
  •    de uitgevoerde beheersmaatregelen;
  •    de verrichte onderhoudswerkzaamheden;
  •    de aangebrachte wijzigingen in de installaties;
  •    de aangebrachte wijzigingen in onderhoud van installaties;
  •    de resultaten van uitgevoerde controles (analyseresultaten en inspectieresultaten);
  •    algemene bijzonderheden over de werking van de installaties.
  De gegevens in het logboek dienen ten minste 3 jaar te worden bewaard.

Via de website van het ISSO (www.isso.nl/diensten/downloads/model-legionella-risico-analyse/) is daarnaast een model beheersplan voor koeltoreninstallaties beschikbaar.

Diverse bedrijven in de branche gebruiken voor het koel- / proceswater gefilterd en / of onthard oppervlaktewater. Het grote verschil met leidingwater is dat er voor oppervlaktewater geen garantie kan worden afgegeven m.b.t. de maximale concentratie bacteriën (waaronder legionella).
Het is dan ook van belang om zicht te houden op de kwaliteit van het aangevoerde water (zie ook onder ‘oplossingen’).